Nga Ervin Goci
Jurgen Habermas, në vitin 1962 boton librin e tij monumental “Transfomimi strukturor i sferës publike”, që ndoshta mbetet guida primare për të kuptuar bazën historike dhe konceptuale të lindjes të asaj që sot e njohim si “Sferë Publike”. Në linja të përgjithshmë Habermas, e ndan librin në tri pjesë themelore : “Sfera Publike” në antikitet, “Sfera Publike e Përfaqësuar” në mesjetë, dhe “Sfera Publike Borgjeze” e kohëve moderne. Nuk është vendi këtu për t`u zgjatur me këtë libër, pasi do kërkoheshin analiza të detajuara, por shkurtimisht mund të themi, se nga kjo ndarje, shoqëria njerëzore në evoluimin e saj ka kaluar nëpër tri etapa – të cilat për lehtësi metodologjike Habermas i prezanton në një rend kronologjik, por që kronologjike në thelb nuk janë, pasi gjejmë mbivendosje të tyre.
Periudha e antikitetit dallohej për një ndarje të prerë të pakomunikueshme mes hapësirës publike dhe asaj private, me dominimin e sferës private për shkak të epërsisë ekonomike me modelin e kohës, periudha e mesjetës për një mbivendosje të këtyre dy sferave në logjikën “emeritus”, ku në themel qëndronte “titulli” i fisnikut, i cili justifikonte aksionin dhe legjitimitetin e tij publik, pikërisht për shkak të titullit që në fakt ishte një verdikt privat, pa asnjë legjitimet publik normativ, dhe së treti përmbysja e madhe që erdhi me rendin e ri borgjez, ku në themel qëndronte hapësira private, e konsideruar si liri ekonomike dhe pasuri personale, e cila e njeh domosdoshmërinë e ekzistencës së sferës publike e kuptuar si sferë e aksionit të pushtetit publik me anë të institucioneve publike në shërbim të individit. Sipas këtij projekti, shoqëria njerëzore integrohet në një dimension mirëkuptimi, përtej diferencave, nëpërmjet debatit publik mes të barabartëve, ku të gjithë aktorët – pavarësisht diferencave – futen në këtë bashkëveprim vullnetar, civil, përtej institucioneve shtetërore, për të gjeneruar të mirën e përbashkët brenda një terreni konsesual – si një kornizë fillestare, e domosdoshme për të ndërtuar një shoqëri të prosperuar dhe të paqtë.
Shoqëria shqiptare e pas-90`- tës, me trokitjen e demokracisë, me ngritjen e institucioneve legjitime demokratike, me ndërtimin e një legjislacioni kornizë që u garanton qytetarëve disa të drejta themelore, i përngjan shumë modelit të sferës publike liberale të Habermans, dhe me shfaqjen e organizatave të shoqërisë civile përtej institucioneve shtetërore, sistemi ynë fillon gjithmonë e më tepër t`i ngjajë një demokracie perëndimore. Janë pikërisht këto shtete që kanë asistuar, që kanë ngritur dhe financuar shoqata, qendra e organizata të shoqërisë civile, kryesisht me intelektualë e njerëz kyç të fushave të ndryshme, duke ndërtuar një sferë përtej menaxhimit të pushtetit nga institucionet shtetërore.
Megjithëse në pamje të parë, shoqëria jonë, hapësira e veprimit të aktorëve i ngjan një demokracie perëndimore dhe sferës publike të modelit liberal, mendimi im është se sfera publike shqiptare, aty ku aktorët artikulojnë dhe veprojnë publikisht, i ngjan më tepër një modeli mesjetar të “Sferës Publike të Përfaqësuar”, ku asnjë aktor nuk legjitimon veten e vet, por vepron në mënyrë autoritare, si pushtet i deleguar me anë të një “titulli”, njëlloj si “Fisnikët” në kohën e mesjetës së vonë, apo pushtetit kishtar në mesjetën e hershme. Ky pushtet, aktorëve kryesorë në sferën publike u është deleguar në tri forma: kemi partitë politike që në një formë ose tjetrën trashëgojnë titujt e ish-klasës së vjetër politike, duke tranzituar nga ish-strukturat e kohës së monizmit tek strukturat e reja liberale të kohës së demokracisë, së dyti kemi një pushtet simbolik të fituar me të drejtë nga aktorë të persekutuar gjatë kohës së monizmit, po që gjithsesi është një hapësirë veprimi e deleguar simbolikisht në formën e një “titulli”, dhe së treti kemi organizatat e shoqërisë civile, ndërtuar dhe drejtuar nga individë ish-profesionistë të dalluar në kohën e monizmit, dhe që sot luajnë role kyҫe në fushat e përafërta me formimin e tyre profesional dhe akademik.
Një element tjetër ku ne e gjejmë këtë dimension të përfaqësimit, është tek vetë statusi i ngurtë i këtyre organizatave, të regjistruara në gjykatë, me statute solide, me fushë veprimi të përcaktuar, si edhe si njësi të regjistruara në sistemin e tatim-taksave. Gjejmë shumë organizata që mbulojnë disa çështje njëherësh, pa shumë lidhje me njëra-tjetrën: nga çështja rome, tek çështja e dhunës ndaj grave, me mirëkuptim të gjerë shoqëror, jo rrallë dhe me përkrahje nga fonde shtetërore.
A kemi sot në Shqipëri një shoqëri demokratike, duke qenë se themelet e një demokracie liberale dukshëm janë instaluar? Jo, sepse as formalisht dhe as konkretisht një individ që nuk është pjesë e një entiteti të regjistruar juridikisht, është tërësisht i humbur. Duhet që në fillim të gëzosh një “titull”, pastaj të veprosh. Nëse nuk je pjesë e një shoqate, e një partie, e një institucioni; si individ, qytetari shqiptar është krejtësisht i përjashtuar nga çdo marrëdhënie me ligjin dhe institucionet. Korniza e demokracisë liberale e instaluar që në fillim të viteve 90`-të, mbetet krejtësisht e ngurtë, vendimarrja e përqëndruar në pak duar, demokracia fillon dhe mbaron me zgjedhjet, partitë politike komunikojnë me qytetarin vetëm nëpërmjet gjuhës së votës, qytetari shqiptar e ka të pamundur të veprojë si agjent autonom, pa qenë pjesë e një strukture që e pajis me një “titull”, me një etiketë, e cila ia lehtëson veprimet.
Shkon në një degjëse publike me institucionet shtetërore apo lokale, të pyesin “Kush je, cilës shoqatë i përket, çfarë lidhje ke me subjektin që flitet”- asnjë autoritet nuk të pranon si bashkëbisedues nëse nuk i përket një strukture, pra nuk ke një “titull” paraprak. Bëhen debate publike, që i konsumojnë çështjet e rëndësishme të ditës si çamçakëza që flaken pas dy orësh mbllaçitjeje, dhe ata që flasin janë panelistët e përhershëm, të pajisur me “titullin” e debatuesit. Aktivistët e thjeshtë, qytetarët e thjeshtë që protestojnë që ngrenë kauza, nuk i qas njeri nëpër studiot televizive, sepse korniza e sferës publike të përfaqësuar nuk i njeh ata si aktorë, por vetëm etiketat e të titulluarit, të legjitimuarit mund të performojnë në debatin publik.
Shkon në Gjykatë, për të ngritur një çështje publike, nisur nga një shqetësim personal, gjykatësja të vështron çuditshëm dhe nuk kupton se pse je atje, në këmbim të përplas në fytyrë vendimin refuzues, pasi je i palegjitimuar për ta mbrojtur atë; sepse nuk ke një shoqatë të regjistruar në gjykatë, që të ketë në objektin e veprimtarisë së vet çështjen për të cilën luftohet. Gjejmë organizata të regjistruara në gjykatë, që flasin për çështje që nuk kanë asnjë lidhje me historinë sociale të kauzës që përfaqësojnë – ato marrin një pushtet të deleguar nga vetvetja, si në kohën e fisnikëve mesjetarë, dhe me shpatë në dorë çajnë rrjetën e historisë. Në ligjërimin publik, flitet për aktivistë të shoqërisë civile “Vip”-a, që kanë ndërtuar një karrierë duke protestuar – pushteti flet vetëm në emër të tyre – ndërkohë që individë të thjeshtë, aktivistë që angazhohen dhe ngrenë kauza, nuk i përmend njeri, pasi nuk kanë “titujt” e mjaftueshëm, nuk gëzojnë një status të legjitimuar për t`u legalizuar si aktorë në hapësirën publike.
Një formë tjetër pak më e fshehtë e simbolike, është gjuha që përdorin mediat, si struktura të legjitimuara sipas kornizës formale të demokracisë liberale, të cilat u drejtohen qytetarëve të thjeshtë të angazhuar, si “shoqëri civile”. Në fakt nuk është për t`u vënë shumë faj, sepse dhe ata janë mësuar që një fenomen i ri, në fillim duhet legalizuar tek një kornizë ekzistuese, dhe pastaj duhet raportuar mbi atë, përndryshe, një gjë që nuk e kuptojmë, e përjashtojmë. Shoqëria shqiptare, njeh organizata, shoqata, qendra, institute, think-tank-e, por nuk arrin dot të dallojë lëvizje qytetare komunitare, grupe identitare, klube disktutimi, forume qytetare, aksione kolektive spontane, ato që njihen si lëvizje “grassroots”, të cilat janë forma të drejtpërdrejta të angazhimit, të pakompromista, që reagojnë pa i marrë leje ndokujt, pa qenë të regjistruar në gjykatë.
Ato nisen nga një mospajtim fillestar me autoritetet vendimarrëse dhe improvizojnë disa forma spontane të reagimit, për të cilat nuk kërkojnë ndonjë konsesus nga autoritetet publike. Ҫfarë janë këto lëvizje, nga se karakterizohen? Këto lëvizje janë të drejtpërdrejta, bazike, nuk kanë asnjë ndërmjetësim paraprak, janë tërësisht spontane, kanë në themel aksionin kolektiv, janë levizje që vijnë nga poshtë-lart, pra fillojnë nga qytetari më i thjeshtë, dhe shkojnë drejt instancave më të larta, kanë në bazë vetorganizimin, nuk njohin hierarki vendimarrjeje, punohet mbi konsesusin e përbashkët, janë të gjitha lëvizje mbi bazë komunitare, apo identitare. Korniza normative e shtetit shqiptar nuk i njeh këto lëvizje, sigurisht të drejtat e individit si ent abstrakt i njeh, po nuk e njeh qytetarin si agjent veprues në planin personal, e sheh gjithë kohës si njësi juridike që duhet t`i bashkangjitet një strukture, për t`u faktorizuar. Ju duket e paqartë? Shkoni në Gjykatë dhe do ta kuptoni shpejt!
Nëse nuk shkoni me një “titull”, nuk jeni thjesht të humbur, por as nuk ju njeh njeri si palë, ndërkohë që ne dimë nga eksperienca botërore, ku individë të caktuar, i kanë marrë miljona euro shteteve të tyre, duke luftuar si qytetarë të thjeshtë, pa qenë pronarë të diҫkaje, pra pa u dëmtuar prona e tyre private. Jemi në një nivel të demokracisë ku mund të komunikohet vetëm me etiketa, qytetari i thjeshtë është i inekzistent përballë autoritetit.
Autorja amerikane Nancy Fraser, mbrojtëse e kauzave feministe, ka një kritikë të fortë për modelin e Habermasit, një kritikë që dhe vetë Habermas e ka pranuar publikisht. Për të, model i Habermas, i “Sferës Publike Borgjeze”, është një model kornizë, pa asnjë përputhje me historiografinë, dhe nuk reflekton ngjarjet e mëdha sociale, si protestat e punëtore, apo lëvizjet feministe, po për më tepër ndërton një përfaqësim nisur nga pozita hierarkike të një modeli dominant, duke injoruar shtresa sociale, qytetarë të thjeshtë. Ajo thotë se nuk ka ekzistuar ndonjëherë “Sfera Publike”, ajo e konsesusit mes barabartësh, por ka ekzistuar vetëm “Sfera e Kundërpublikëve”, e publikëve kundërshtarë, e perspektivave të ndryshme, në një hapësirë heterogjene, konfliktuale, që vetëm me anë të negocimit mund të pajtohen, jo me korniza boshe didaktike. Shoqëria demokratike, vëren ajo, nuk karakterizohet nga konsesusi, por disensusi, nga e drejta për t`u mospajtuar, nisur nga eksperienca e drejpërdrejtë e aktorëve, sipas problemit personal, apo grupit identitar, jo duke u ndërmjetësuar nërpërmjet etiketave institucionale, por duke u përballur me forma të drejtpërdrejta të ushtrimit të demokracisë – autoritetit përballë qytetarin.
Ky është realiteti, kjo është shoqëria, vetëm kështu mund të kuptohet demokracia sipas saj. Brenda kësaj logjike, sa demokratike është shoqëria shqiptare? Shoqëria shqiptare, ka mbetur akoma në forma të përziera të “Sferës Publike Borgjeze”, sipas një kornize liberale klasike, dhe mes nuancave të modelit të “Sferës Publike Përfaqësuese” të kohës mesjetare, ku fisnikët kanë uzurpuar të gjithë hapësirën publike me spaletat e rënda të “titujve” të tyre, shpesh të legjitimuara dhe nga një normativë përjashtuese, duke krijuar atë që Giovanni Sartori (politilogu Italian) e quan “Demokracinë Normative”, po kurrsesi, atë që Shqipëria ka nevojë, dhe që po vuan prej 25 vitesh, “Demokracinë Shoqërore”, – të shtrirë në ҫdo qelizë të shoqërisë.
