Përshtatur nga “The Guardian” | Lexo artikullin origjinal
Një ndërtesë me profilin e një luftëtari të shekullit të 15-të është propozimi më i fundit nga MVRDV për të transformuar Tiranën, kryeqytetin e Shqipërisë. Por jo të gjithë janë të lumtur me planet e firmës holandeze.
Kush është MVRDV?
MVRDV është një firmë arkitekturore me bazë në Roterdam, Holandë, e themeluar në vitin 1993. Emri është një akronim për anëtarët themelues: Winy Maas, Jacob van Rijs dhe Nathalie de Vries.
Me hundën e tij të veçantë dhe mjekrën e mrekullueshme, heroi kombëtar i Shqipërisë, Skënderbeu, ka qenë prej kohësh i shënjuar në rrugët dhe sheshet e vendit. Mbreti luftarak, dy metra i gjatë, i njohur ndryshe si dragoi i Shqipërisë, vrasës i turqve osmanë, gjendet në monumente të shumta, me shtatin e tij mbresëlënës dhe sytë e zjarrtë që ruajnë territorin për të cilin ai luftoi në shekullin e 15-të.
Tani fytyra e tij do të shquhet më shumë se kurrë mbi kryeqytet. Ndërtimi i një blloku apartamentesh, zyrash dhe dyqanesh 85 metra të lartë ka nisur në qendër të Tiranës, i projektuar në formën e kokës së Skënderbeut. Imazhet e projektit përshkruajnë një kullë të bardhë amorfe të rrethuar me ballkone që valëzohen brenda dhe jashtë për të formuar një përafrim të ngjeshur të tipareve të heroit, duke e ngulitur profilin e tij me beton dhe xham përgjithmonë në horizont. Pasanikët e ardhshëm do të jenë në gjendje të shikojnë nga sytë e luftëtarit, të rrinë në veshët e tij ose të darkojnë në fund të hundës së tij.
Vizioni surreal është punë e arkitektëve holandezë të firmës MVRDV, të cilët nuk janë të panjohur për projektimet e ndërtesave në përmasa shumë të mëdha e të pazakonta – ose “projekte skulpturore figurative”, siç preferojnë t’i quajnë ato. Vepra e tyre katastrofike e Harkut të Mermerit në Londër, që me gjasë i kushtoi këshillit konservator udhëheqjen e bashkisë lokale, ishte vepra e fundit në një varg të gjatë krijimesh vizatimore që duket se janë marrë nga fundi i një koshi në një dyqan lodrash.
Arkitektët kanë projektuar një muze në formën ilustrimeve komike të të folurit, një depo për ruajtjen e veprave të artit në formën e një tasi dhe një kompleks apartamentesh që formojnë fjalën “HOME” përmes blloqeve të pallateve. Por mesa duket ata kanë ruajtur metaforat e tyre më banale për Ballkanin, ndoshta duke supozuar se shumë pak nga klientët apo kritikët e tyre do t’i shohin ndonjëherë ndërtesat personalisht.
Një distancë e shkurtër nga vendi ku është planifikuar të ngrihet koka gjigante e Skënderbeut, tashmë duket një kullë tjetër e projektuar nga MVRDV, e quajtur “Downtown One”. Në krye të vitit të kaluar, korniza e saj 140 metrash prej betoni, e bën atë ndërtesën më të lartë në qytet që vijon tematikën pop-nacionaliste.
Në vend të një fytyre, kjo pllakatë e madhe banesash dhe zyrash luksoze përmban një hartë të Shqipërisë që del nga fasada e saj – megjithëse forma është kaq e paqartë, duket më shumë si kallëp betoni që shkon lart, duke krijuar një rrëmujë të çuditshme në trupin e saj. Vëllimet dramatikisht të gdhendura, të imagjinuara nga MVRDV, duket se janë krijuar për të kursyer sa më shumë para përmes gropëzave të cekëta, duke të dhënë përshtypjen se ndërtesa po gërryhet para kohe.
“Këto ditë, në të gjithë botën qytetet duken gjithnjë e më shumë si njëri-tjetri”, – thotë Winy Maas, partner themelues i firmës holandeze të arkitekturës. “I inkurajoj gjithmonë që t’i rezistojnë kësaj, të gjejnë karakterin e tyre individual dhe ta theksojnë atë. Tirana ka mundësi për struktura me densitet të lartë. Mund të jetë progresiv në këtë kuptim dhe të ndërtojë karakter dhe ndjenjë përkatësie.”
Por shumë banorë vendas nuk janë aq të sigurt për ndjenjën e përkatësisë, të krijuar nga arkitekti Maas dhe listën e arkitektëve të tjerë ndërkombëtarë që kanë ardhur për të riformuar qytetin. Një grusht kullash po ngrihen rreth sheshit qendror Skënderbej të Tiranës, me katër tashmë të përfunduara dhe të paktën gjashtë të tjera në tubacion. Ka pasur protesta të zëshme kundër shkatërrimit të vilave të epokës otomane për t’i hapur rrugë ndërtimeve të larta, me kritikët që ankohen për humbjen e trashëgimisë dhe rritjen e çmimeve të pronave, dhe akuzat se projektet po përdoren si skema të pastrimit të parave nga krimi i organizuar.
Dy vila historike u shkatërruan për t’i hapur rrugë kullës së Skënderbeut në maj 2020, kur qyteti ishte në bllokim pandemik. Në të njëjtën kohë, Teatri Kombëtar i dashur i qytetit, që daton nga vitet 1930, u shkatërrua gjithashtu për t’i hapur rrugë një projekti të arkitektit danez Bjarke Ingels, i cili u dënua gjerësisht.
“E ardhmja e Tiranës do të jetë plot me rrokaqiej fantazmë”, thotë Vincent WJ van Gerven Oei, një shkrimtar holandez që ka jetuar në Tiranë 12 vitet e fundit dhe ka ndjekur nga afër zhvillimin e qytetit. “Unë e dua MVRDV-në – gjërat që ndërtojnë në Holandë janë ndër ndërtesat e mia të preferuara – por më pas vijnë në Shqipëri dhe bëhen budallenj. Ata mendojnë se mund t’i shpëtojnë dizajnit skandaloz, duke konsideruar të gjitha budallalliqet nacionaliste që mund t’ju vijnë ndërmend.”
Në një leksion të vitit 2018, kur dy kullat ishin në zhvillim, Maas trajtoi simbolikën e hapur nacionaliste në projektimin e një ndërtese në formën e hartës gjeografike të vendit. “Kam pasur një diskutim me disa nga politikanët evropianë për këtë,” tha ai. “A mund ta bësh këtë? A është nacionalizmi i mirë apo i keq? Por Shqipëria ka nevojë për të, për të treguar se nacionalizmi është seksi dhe, në fakt, është shumë i lezetshëm.”
Duke ecur përpara dhe mbrapa në skenë, duke folur si një fëmijë hiperaktiv, Maas rapsodizoi lidhjen e tij të dashurisë me Shqipërinë. Ai e përshkroi atë si “një vend pa para, që pi vetëm kafe dhe ku nuk ka asgjë për të bërë” – fleta e përsosur bosh për idetë e tij të çuditshme, “si një mini-Kinë” me mundësi të bollshme për arkitektët.
“Zhvilluesit po bëhen më të pasur,” tha ai i emocionuar, por nuk përmendi se nga mund të vinin paratë për të ndërtuar vizione të tilla marramendëse, duke pasur parasysh ekonominë e varfër të vendit.
Një raport i vitit 2020 nga Iniciativa Globale kundër Krimit të Organizuar vuri në dukje se industria shqiptare e ndërtimit ishte bërë një pikë e nxehtë e njohur për bandat kriminale ndërkombëtare për të pastruar paratë, kryesisht nga trafiku i drogës. Ai vlerësoi se 1.6 miliardë euro para të pista ishin pastruar përmes sektorit shqiptar të pasurive të paluajtshme në tre vitet e mëparshme, me 60% të financimit të projektit që vinte nga burime të paligjshme.
Vetë Zyra e Drejtorisë së Përgjithshme të Parandalimit të Pastrimit të Parave në Shqipëri tha se vëzhgoi “investime të konsiderueshme në pasuri të paluajtshme nga burime të panjohura fondesh”, të cilat i klasifikoi si “të dyshimta”.
Vitin e kaluar, prokurorët antimafia në Itali zbuluan se grupimi kriminal “Ndrangheta” kishte identifikuar ndërtimet e reja të Tiranës si një mundësi të artë për pastrimin e parave të tyre. Në një përgjim, dy nga të arrestuarit u dëgjuan duke diskutuar për një ndërtues në Shqipëri, i cili kishte tre leje ndërtimi për ndërtesa me vlerë 180 milionë euro, por kishte vetëm 10 milionë euro në dorë. “Rrokaqiejt e rinj do të shiten për 3,000-4,000 euro për metër katror”, thotë një nga të dyshuarit. “Dhe a e dini se sa kushton ndërtimi? 510 euro.”
MVRDV thotë se, në përputhje me ligjin holandez, ata kryejnë kontrolle për historikun e klientëve të tyre duke përdorur një kompani si palë të tretë që i skanon për aktivitet kriminal, ndër të tjera, dhe kjo kompani nuk ka verifikuar asnjë fond të paligjshëm.
Një zëdhënës nga Bashkia e Tiranës tha: “Detyra e bashkisë është të sigurojë që të respektohen planet e ndërtimit, estetika, rregullat e arkitekturës dhe planet e lëvizshmërisë. Ne e kuptojmë se jetojmë në një mjedis politik toksik ballkanik dhe u kemi kërkuar vazhdimisht liderëve të opozitës të theksojnë: cila nga këto kulla është e dyshuar për një aktivitet të tillë [kriminal]? Deri më sot nuk kemi asnjë përgjigje dhe nuk ka pasur asnjë pretendim zyrtar në prokurorinë e Tiranës”.
Riformësimi radikal i kryeqytetit shqiptar gjatë dy dekadave të fundit mund t’i atribuohet kryesisht Edi Ramës, i cili shërbeu si kryetar bashkie nga viti 2000-2011 dhe ka qenë kryeministër i vendit që nga viti 2013. Rama ishte një basketbollist profesionist dhe artist në vitet 1990. Maas thotë në leksionin e tij: “Edin e njoh nga Parisi, kur ishte piktor”. Rama u kthye në Shqipëri për t’u bërë Ministër i Kulturës në vitin 1998 dhe nisi një operacion radikal pastrimi kur u bë kryetar bashkie.
Ai u bë kryefjalë me politikat e tij të lyerjes së ndërtesave gri sovjetike me ngjyra të ndezura për të gjallëruar qytetin, mbjelljen e pemëve, krijimin e korsive për biçikleta dhe mbajtjen e konkurseve ndërkombëtare arkitekturore – reforma që i dhanë atij çmimin e Kryebashkiakut Botëror në 2004.
Një nga projektet e para që MVRDV mori gjatë qeverisjes së Ramës ishte qendra tregtare Toptani në vitin 2005, e cila u konceptua si një masë e zbrazur e mbuluar me ekrane gjigante reklamash. Pasi fitoi konkursin, Maas nuk dëgjoi asgjë deri disa vite më vonë, kur kuptoi se ndërtesa në fakt ishte ndërtuar nga arkitektë të tjerë, dhe gjatë procesit u hollua në mënyrë drastike. Fasada dixhitale u këmbye me panele standarde të veshjes gri, ndërsa vizioni i tij për një arkadë të hapur u bë një qendër tregtare e përgjithshme e mbyllur.
“Projektet këtu shpesh realizohen në një mënyrë krejtësisht të ndryshme nga si synoheshin fillimisht nga arkitektët,” thotë Van Gerven Oei. “Është pamja 3D, gjithmonë e bukur, brilante dhe novatore dhe më pas realiteti i kompanive shqiptare të ndërtimit, që duan të bëjnë gjënë në mënyrën më të lehtë, më të shpejtë me çmimin më të ulët të mundshëm.”
Për të mos u dekurajuar nga qendra tregtare Frankenstein, MVRDV vazhdoi të kërkonte punë në Shqipëri. Pasuan disa projekte të parealizuara, nga një grumbull kolosal blloqesh apartamentesh të planifikuara për t’u ndërtuar në një zonë buzë liqenit në vitin 2008, quajtur Tirana Rocks, në një vendpushim bregdetar për një klient rus i projektuar si një kodër artificiale që do të shkëlqente në mënyrë të frikshme gjatë natës – “më mirë se çdo film i James Bond”, premtoi Maas. Ai shpjegon se si Downtown One filloi si një ndërtesë tre-dimensionale në formën e Shqipërisë, por rezultoi shumë e shtrenjtë, kështu që ata vendosën të ngulitnin formën e hartës në një kullë të thjeshtë drejtkëndore.
Një komision i mëtejshëm erdhi në vitin 2018 për të transformuar Piramidën mbresëlënëse të Tiranës të veshur me mermer – e ndërtuar në vitet 1980 si një muze për të festuar ish-diktatorin komunist të vendit – që u kthye në një vend popullor për të rinjtë e qytetit që ngjiteshin dhe rrëshqisnin poshtë. MVRDV u caktua, pa konkurs publik, për ta transformuar atë në një qendër teknologjike. Së fundi, kur bëhet fjalë për kullën e Skënderbeut, lindja e idesë është shumë e parashikueshme. Siç kujton Maas: “Atëherë Edi tha: “Dua të bëj diçka me historinë.” Dhe kështu lindi koka gjigante.
Banorët vendas bëjnë shaka se, ndërsa Rama po krijon pamjen e një burri shtetit, të moshuar – gjatësia e tij prej 2 metrash dhe mjekra i japin atij pamje gjithnjë e më të afërt me stilin e Skënderbeut – ndërtesa në formë koke mund të përfundojë më shumë si një monument i qëndrueshëm për artistin-politikan i cili riformësoi kryeqytetin, që hedh përgjithmonë vështrimin e tij mbi vizionin e kullave boshe.
